Zatłuc na śmierć – taki jest odruchowy imperatyw cywilizacji, która się sama znienawidziła. Choć w zasadzie trzeba powiedzieć, że znienawidziła ją rosnąca w siłę formacja która bierze swój nowożytny początek w okolicach Rewolucji Francuskiej.

Dowiedz się więcej: Rytm buntu i pamięci – cywilizacja między dziedzictwem a rewolucją

Współczesność, jako ponowoczesność, poststrukturalizm czy też pełniej neomarksizm pełnymi garściami czerpie z historii i kultury wytworzonej przez cywilizację judeo-chrześcijańską, lecz nie po to, by ją kontynuować. Wykorzystuje wartości, toposy, język i wypracowaną przez wieki narzędziownię życia – wszystko to, by skutecznie przeprowadzać jej „dekonstrukcję”. Paradoksalnie, najzagorzalsi krytycy cywilizacji judeo chrześcijańskiej karmią się tym, co starają się obalić.

Dziedzictwo w ogniu buntu

Choć zwykło się mówić o “współczesności” jak o czymś wyjątkowym i przełomowym, ten bunt nie jest nowy. W rzeczywistości jest to tylko kolejna odsłona wielowiekowego nurtu, który od zarania społeczeństw próbował przezwyciężyć to, co je ukształtowało. Modernizacja – jaką deklarują jej wyznawcy – nie jest tylko dążeniem do postępu technicznego. Jest też – a może przede wszystkim – rewoltą metafizyczną. Buntownicy współczesności chcą nie tylko zmienić zasady życia wspólnotowego, ale i wymazać samą pamięć o tym, że takie zasady w ogóle istniały.

Bunt wobec dziedzictwa w historii kultury

Sokrates i sofistowie (V w. p.n.e.) – Konflikt między etycznym racjonalizmem Sokratesa a relatywizmem sofistów. Podważenie tradycyjnej paidei greckiej.

Renesans – Powrót do źródeł antyku jako forma odrzucenia średniowiecznego teocentryzmu. Człowiek w centrum – nie Bóg.

Romantyzm (XIX w.) – Krytyka oświeceniowego rozumu na rzecz uczucia, indywidualizmu i duchowości. Dziedzictwo klasyczne staje się ciasne i nieludzkie.

Awangarda artystyczna (XX w.) – Radykalne zerwanie z estetyką i formą tradycyjnej sztuki. Sztuka staje się manifestem osobistym lub ideologicznym.

Rzeczywistość jako wroga struktura

To, co nazywamy rzeczywistością – fizyczną, społeczną, duchową – staje się dla niektórych formą przemocy. Ich odpowiedzią jest nie negacja części tej rzeczywistości, lecz jej całościowe zakwestionowanie. Reguły, relacje, rytuały, potrzeby, podziały społeczne, struktury wiary – wszystko to zostaje oznaczone jako źródło cierpienia. Winne jest społeczeństwo. A węziej – jego kultura, tradycja, religia, język.

Poststrukturalizm – Język i dyskurs jako narzędzia władzy. Rzeczywistość nie jest dana, lecz konstruowana i tym samym ideologiczna.

Obietnica wyzwolenia i jej cena

Modernista – czy to XVIII-wieczny racjonalista, XIX-wieczny rewolucjonista, czy dzisiejszy dekonstrukcjonista, postrstukturalista koniec końców neomarksista – proponuje wyzwolenie poprzez zburzenie. Chce znieść narzucane normy, aby jednostka mogła być “sobą” – kimkolwiek zechce. Ale w tej wolności ukryta jest samotność. Tam, gdzie nie ma dziedzictwa, nie ma również wspólnoty. Gdy nie istnieje nic, co nas przekracza – zostaje jedynie atom, jednostka, władna tworzyć swoje znaczenia, lecz niezdolna ich utrzymać bez zakorzenienia.

Ramka: Sylwetki myślicieli buntu i wyzwolenia

Jean-Jacques Rousseau – głosił, że człowiek z natury jest dobry, a to społeczeństwo go deprawuje. W jego ujęciu prawdziwa wolność możliwa jest tylko po zrzuceniu kajdan społecznych konwencji.

Karl Marx – widział w strukturach społecznych, szczególnie klasowych, źródło zniewolenia. Dążył do ich obalenia przez rewolucję proletariacką, co miało przynieść emancypację człowieka.

Michel Foucault – analizował mechanizmy władzy i dyscypliny obecne w instytucjach i języku. Jego dekonstrukcja normalności podważała samo pojęcie obiektywnej prawdy.

Judith Butler – wprowadziła pojęcie performatywności tożsamości, kwestionując naturalność ról społecznych i płciowych. Jej prace wpisują się w szerszy nurt emancypacji jednostki od narzucanych norm.

Współczesność jako stan permanentny

Ramka: Historyczne formy odrzucenia dziedzictwa

Reformacja (XVI w.) – Odrzucenie autorytetu Kościoła katolickiego jako źródła prawdy objawionej. Zamiast jednej instytucji – mnogość interpretacji i narodziny indywidualnej odpowiedzialności za wiarę.

Oświecenie (XVIII w.) – Uznanie rozumu za najwyższe kryterium prawdy. Dziedzictwo religijne i metafizyczne zostało uznane za przesąd do przezwyciężenia.

Rewolucja Francuska (1789) – Radykalne zerwanie z monarchią i porządkiem społecznym opartym na tradycji. W miejsce Boga i króla – naród i rozum.

Modernizm (XX w.) – Kryzys sensu, utrata wiary w postęp i prawdę absolutną. Sztuka i filozofia koncentrują się na rozpadzie, relatywizmie i doświadczeniu jednostki.

Dekonstrukcja (XX/XXI w.) – Systematyczne podważanie struktur znaczeń, języka i tożsamości. Dziedzictwo staje się źródłem opresji, a wyzwolenie – ciągłym procesem demontażu.

Współczesność zawsze była – i nigdy nie będzie inaczej. Nie dlatego, że żyjemy w wyjątkowych czasach, lecz dlatego, że bunt wobec ojców to stały refren historii. A jednak historia dowodzi, że rewolucja nie kończy się stworzeniem nowego świata. Zazwyczaj kończy się pustką, którą trzeba zapełnić – najczęściej tym, co odrzucono.

Przykładem może być Albania drugiej połowy XX wieku – jedyne państwo na świecie, które konstytucyjnie zadeklarowało się jako ateistyczne. W ramach brutalnej kampanii prowadzonej przez reżim Envera Hodży wykorzeniono religię z przestrzeni publicznej, niszcząc świątynie, prześladując duchownych i rugując symbolikę religijną z życia codziennego. Jednak po upadku dyktatury nie nastąpił racjonalny renesans, lecz wybuch przesądów i zabobonów. W całym kraju masowo zaczęto przybijać do domów i wozić na samochodach pluszowe maskotki – „na szczęście” – w miejsce dawnych znaków krzyża czy półksiężyca. Gdy nie ma dziedzictwa, nie ma też skutecznego filtra dla potrzeby sakralności – i wtedy na miejsce religii wchodzi jej karykatura.

Rytm kultury – między pamięcią a zapomnieniem

Napięcie między dziedzictwem a rewoltą nie jest raczej konfliktem do rozstrzygnięcia, lecz rytmem kultury. Rytmem, który pozwala jej oddychać dusząc jednocześnie, ale który – pozbawiony pamięci – staje się spazmem.

W tym sensie to nie współczesność jest problemem, lecz amnezja. I nie rewolta jest zagrożeniem, lecz to, co po niej pozostaje, jeśli zabraknie języka powrotu. Prawda, i gorzej – rzeczywistość, jest taka: jeśli coś zostaje zniszczone, to nie przestaje być zepsute tylko dlatego, że o tym zapomnieliśmy lub nauczyliśmy się z tym żyć.

A teraz zapraszam, do działu kulinarnego. Tam mozarella z pomidorami.

ps. pan panie Pogorzelski sobie tutaj siedzisz a ja gorę!